Õ¿÷ã¿éäñýí ñ¿ëæýý õ¿íèé íàéìààã ººãø¿¿ëñýýð

ªíººäºð äýëõèéä æèë á¿ð 4 ñàÿ îð÷èì õ¿í õóäàëäààëàãääàã ãýñýí ìýäýý áèé. Øèíæýý÷äèéí ä¿ãíýëòээр, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí íèéò îðëîãûí ãóðàâíû íýã õóâèéã õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãýýñ îëäîã гэсэн байна. ªºðººð õýëáýë õ¿í õóäàëäààëàõ íü äýëõèéí çàõ çýýëд 12 òýðáóì äîëëàðûí îðëîãîä õ¿ðñýí ãýíý. Çàðèì àëáàíû ýõ ñóðâàëæèä äýâø¿¿ëñýí òààìàãíàëààð øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë ýíý îí äóóñàõàä õ¿í õóäàëäààëàõààñ îëîõ îðëîãî ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õóäàëäààëàõòàé àäèë ò¿âøèíä õ¿ðíý ãýæ ä¿ãíýæýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà õ¿í õóäàëäààëàõààñ îëñîí îðëîãûã îëîí óëñûí àëàí õÿäàõ àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéæ ìàãàäã¿é ãýñýí áîëãîîìæëîë áàéäàã àæ. ÖÅÃ-ûí Ìýäýýëýë øèíæèëãýýíèé òºâèéí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñàä àíõ 2003 îíä Ëþ-È ãýäýã Õÿòàä ýìýãòýé áóñäûí áèåèéã ¿íýë¿¿ëýõ çîðèëãîîð õ¿íèéã õèë äàâóóëàí õóäàëäñàí õýðãýýð ýð¿¿ ¿¿ñãýæ øàëãàãäàæ áàéñàí áàéæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø 2004 îíä ýíý ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäýýã¿é áàéñààð 2005 îíä 5, 2006 îíä 6, 2007 îíä 3, 2008 îíä 9 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Ø¿¿õèéí òóõàéä 2005 îíä àíõ õ¿í õóäàëäààëàõ õýðãèéã øèéäâýðëýñýí ïðàêòèê áàéäàã. 2005-2008 îíä íèéò õ¿í õóäàëäààëàõ 4 õýðýãò ãýìò õýðýãò 6 õ¿í, õàðèí áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ 32 õýðýãò 53 õ¿í ÿë øèéòã¿¿ëñýí áàéíà. ªíºº ¿åä õýäýí õèë äàìíàí õ¿í õóäàëäààëàõ õýðãèéí çîëèîñ áîëæ áàéãàà òàëààð íàðèéí òîîöîîëñîí îðîí íýã ÷ áàéõã¿é. Õàìãèéí ãîë íü õîõèðîã÷ èõýâ÷ëýí àëáàí ¸ñîîð õèëýýð ãàð÷ ÿâäàãò ó÷èð áàéãàà þì. Õºäºëìºð ýðõëýõýýð, ñóðàëöàõààð, àÿëàë æóóë÷ëàëààð ÷ þì óó ýñâýë áóñàä èë õýëáýðýýð õóóðàí ìýõëýãäýõ çàìààð ÿâæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý òîîã íàðèéí òîãòîîõîä òºâºãòýé. Ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýãò õî¸ðäìîë ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã íü íóóö áèø. Íýã òàëààñ õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷, íºãºº òàëààñ ñåêñ-áèçíåñèéí ãîë ýëñ¿¿ëýã÷, áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ìàíàé óëñàä õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí 6 õ¿íèé 5 íü ýìýãòýé, áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí 53 õ¿íèé 35 íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí áàéíà. Òýãñýí õýðíýý õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ íü èõýâ÷ëýí õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã. ÀÍÓ-ûí ÒÒÃ-ûí ìýäýýãýýð, Åâðîïûí õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷äûí çºâõºí 2 õóâü íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéäàã ãýæýý. ̺í ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí 80-90 õóâü íü áýëãèéí ìºëæëºãèéí çîëèîñ áîëæ áàéíà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä íèéò õóäàëäààëàãäñàí õ¿íèé áàðàã ãóðàâíû íýã õóâèéã õ¿¿õýä ýçýëäýã. Õ¿¿õäèéã áýëãèéí ìºëæëºãò àøèãëàõ, õºäºëìºðèéã íü ìºëæèõ, ºðèéí áàðüöààíä ºãºõ, ãóéëãà ãóéëãàõ, öóñ ýä ýðõòýíã íü àøèãëàõ, áýëýãëýõ, áóñäàä õóóëü áóñààð ¿ð÷ë¿¿ëýõ õýëáýðýýð àøèãëàäàã íü õýäèéíý òîãòîîãäæýý. Ìàíàé óëñûí òóõàéä ¿ð÷ë¿¿ëýõ íýðèéí äîð áîëîí áýëãèéí ìºëæëºãèéí çîðèëãîîð õ¿¿õýä õóäàëäààëñàí òîõèîëäîë öàãäààä á¿ðòãýãäýæ áàéñàí áàéíà. Ãàäààäûí óëñóóäûí ýð¿¿ãèéí õóóëüä èõýíõ îðîí õ¿¿õýä õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéã áèå äààñàí òºðºë áîëãîí õóóëü÷èëñàí áàéíà. Æèøýý íü, ÀÍÓ-ûí Òåõàñ ìóæ, Ãåðìàí, Êàçàõñòàíûã ýíä äóðäàæ áîëíî. Ìàíàé óëñàä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéã áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýìò õýðãýýñ ÿëãàæ ç¿éë÷ëýõ òàëààð òóðøëàãà áàãà áàéñíààñ ýíý ¿çýãäýëòýé òýìöýõ ýõíèé ¿åä òîäîðõîé õ¿íäðýë ãàð÷ áàéñàí áàéíà. Õ¿í õóäàëäààëñàí íü “çîõèîí áàéãóóëñàí” ãýæ, õàðèí áèåý ¿íýëñýí íü “õóäàëäàãäñàí“ ãýýä ç¿òãý÷èõäýã áàéñàí íü õóóëü õÿíàëòûíõíû ¿éë àæèëëàãààíä íýëýýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéæýý. Äýýä ø¿¿õýýñ 2008 îíû 3 äóãààð ñàðä “Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 113 äóãààð ç¿éëèéí çàðèì ç¿éë çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé” òîãòîîë ãàð÷, ýíý õî¸ð òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ÿëãàæ òîäîðõîéëñîí íü à÷ õîëáîãäëîî ºãñºí áàéíà. 2008 îíä ìàíàé óëñàä õ¿í õóäàëäààëñàí ãýìò õýðýãò ÿë øèéòã¿¿ëñýí 2 õ¿í 10-15 æèëèéí õîðèõ ÿë àâñàí. Õàðèí áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí 39 õ¿íèé 3 íü òîðãîõ, 2 íü àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, áóñàä 34 íü 1-5 õ¿ðòýë æèëèéí õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí áàðèìò áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä îíö õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäàëä áóþó õèë äàâóóëàí õóäàëäñàí áîë 15 æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýõýýð çààñàí áàéäàã. Õàðèí ßïîíä õ¿í õèë äàâóóëàí õóäàëäñàí áîë õ¿íä õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýí õî¸ðîîñ äýýø æèë, Ãîëëàíäàä 10 æèë õ¿ðòýë, Èçðàèëä 16 æèë õ¿ðòýë, Ãåðìàíä 10 æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýäýã áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ýíý ãýìò õýðýãò îíîãäóóëàõ ìàíàé óëñûí ýð¿¿ãèéí ÿë õºíãºí áèø õàðèí ÷ õàòóó òàëäàà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé õî¸ð õºðø äýëõèéä õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýã ºñ÷ ¿ðæèõ, äàìæèí ºíãºðºõ òààòàé îð÷èí áîëæ áàéíà. ̺í ãàäàãø ýêñïîðòîëäîã ãîë îðíóóäûí òîîíä ÷ òýä ç¿é ¸ñîîð áàãòäàã. ÎÕÓ-ûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýýãýýð çºâõºí Òàéëàíä óëñàä ë ãýõýä îðîñ ãàðàëòàé 7000 ãàðóé á¿ñã¿é áèåý ¿íýëæ áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýãýýð çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð ýìýãòýé÷¿¿äèéã õèë äàâóóëäàã òîìîîõîí á¿ëýãëýë¿¿ä Ýðõ¿¿, Óëààí-¯¿ä õîòîä èëýðñýí ãýõ ìýäýý áèé. Ýíä ìîíãîë îõèä õóäàëäààëàãäàæ áàéõ ýðñäýë ºíäºð áàéãàà þì. Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷, õîëáîãäîã÷ íàð èõýíõ òîõèîëäîëä èëýðäýãã¿é áàéíà. Íýã òàëààñ õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºí àéæ ìýãäñýíýýñ õýðãèéã íóóöëàäàã áàéæ ìýäýõ ÷ íºãºº òàëä áóñäààñ è÷èõ, íýð õ¿íäýý áîäîõ, îëíû äîòîð ýâã¿é áàéäàëä îðîõ çýðýã ñýòãýë ç¿éí äàðàìò íºëººëäºã áàéæ ìàãàäã¿é þì. Íýãýí õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýãò "íàéçòàé òààðàëäàæ àæèë îëäîõã¿é áàéãàà òóõàéãàà ÿðüõàä Õÿòàä óëñàä çî÷èä áóóäàëä öýâýðëýã÷, òîãîî÷îîð àæèëëóóëàõààð ÿðüæ òîõèðîí àâ÷ ÿâñàí. Òýíä î÷ñîíûõîî äàðàà õÿòàäóóäàä çàðæ ïàñïîðòûã ìèíü õóðààí àâ÷, íàìàéã áèåý ¿íýë ãýñýí" ãýæ ìýä¿¿ëæýý. À, Ì íàðûí 2 ýìýãòýéã ãóäàìæèíä ìàøèíä ñóóæ áàéõàä íü òàòàæ ãàðãàæ ººðèéíõýý ìàøèíä ñóóëãàí àâ÷ ÿâæ ãýð õîðîîëîëä àâàà÷èæ äàðàìòàëæ á¿ëýãëýæ õ¿÷èíäýæ, ¸ñ áóñààð ààøëàæ áýëýã ýðõòíýý õºõ¿¿ëñýí. ̺í Ì.Ï íü áóñàäòàé á¿ëýãëýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð àøèã îëîõ çîðèëãîîð õ¿÷ õýðýãëýí Á, À, Ã, À Î íàðûí áèåèéã ¿íýë¿¿ëýõýýð áóñäàä õóäàëäààëæ, óëìààð Á íü ¿ð çóëáàæ õ¿íä õîð óðøèã ó÷ðóóëñàí çýðýã áàðèìòûã ñýðýìæë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ äóðäàõàä èë¿¿äýõã¿é áèç ýý. 2007 îíû 10 äóãààð ñàðààñ 2008 îíû 3 äóãààð ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ãýìò ýòãýýä¿¿ä 5 îõèíûã ãàíöààðàà îðîéí öàãààð ÿâæ áàéãààã íü äàëèìäóóëàí ººðèéíõºº ìàøèíààð õ¿ðãýæ ºãíº ãýæ õóóð÷ àâ÷ ÿâæ áààðàíä äàãóóëàí îðæ ¿ë òàíèõ çàëóó÷óóäàä õîíîãèéí 40.000-60.000 òºãðºãººð õóäàëäààëæ, áóóäàëä õîíóóëààä ºã뺺 íü ººðñ人 î÷èæ àâäàã. Ãýðèéí õîðèîíä õàòóó ÷àíãà õÿíàëòàíä óäààí õóãàöààãààð áàéëãàæ áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëæ áóñäàä çàðæ áàéñàí áàéíà. Ýíý õýðãèéã 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýí ãýìòí¿¿äýä 2 æèë 6 ñàðààñ 15 æèë õ¿ðòýëõ õîðèõ ÿë îíîîñîí áàéíà. Åð íü õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àæëûã çºâõºí ÿëûí õàòóó áîäëîãîîð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé. Õàðèí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõ, õîõèðîã÷òîé õàðèëöàõ á¿õýë á¿òýí öîãö ñ¿ëæýýã ºíººäðèéí ò¿âøèíä áèé áîëãîõ íü ýíý õýðãèéã õàçààðëàõ àðãà çàì áàéæ ìýäíý. Íýã òàëä ÿë îíîîäîã, íºãºº òàëä õýðãèéí õîéíîîñ õººöºëääºã, ººð íýã íü õîõèðîã÷òîé àæèëëàäàã áàéõ íü õ¿í õóäàëäàõ ãýìò õýðãèéã óëàì ÷ ººãø¿¿ëæ, èðýýä¿éä ìàíàé óëñ ýíý òºðëèéí õýðãèéí ¿¿ð óóðõàé áîëîõ, öààøèëáàë õÿíàëòààñ ãàðàõàä õ¿ðýõ âèé õýìýýí ýìçýãëýíý.

Ýìõ çàìáàðààã¿é õýðýãëýýòýé òýìöýõ ¿¿ ýñâýë...

Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæèë ò¿ðãýññýí ñ¿¿ëèéí àðâààä æèëä Ìîíãîë÷óóä áèä àâñàí íü ÷ èõ, àëäñàí ÷ èõ. Àâñàí ãýõèéí ó÷èð, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéí îí æèë¿¿äýä áèä îâîîõîí õºðºí㺠ìºí㺠áîñãîæ, òýð õýðýýð òºñâèéí õàëààñ ÷àìã¿é çóçààð÷ áàéñàí ¿å áèé. Õàðèí àëäàõûí ó÷èð ãýâýë, ìîíãîë õ¿í ãýðýý äóãóéëàõ íóòàãã¿é, ìàëàà áýë÷ýýõ áýë÷ýýðã¿é áîë÷èõîîä áàéãàà ÿâäàë áèëýý. ̺í îëîí òîîíû ãîë ãîðõè øèíãýæ, àí àìüòàí ä¿ðâýæ, õºðñ øîðîî áîõèðäñîí íü ýíý ñàëáàðûí ãàæóóäëûí íºëºº ÿàõ àðãàã¿é ìºí. Õèìèéí õîðò áîäèñûí ç¿é çîõèñã¿é õýðýãëýý, ò¿¿íèé õîð õºíººë ìàíàé óëñûí ãàçàð íóòãèéã á¿õýëä õàìðààä áàéãààã óäàà äàðààãèéí õÿíàëò øàëãàëò, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Õèìèéí áîäèñ íü îëîí àðâàí æèëýýð áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé òºðºë ç¿éëä õàäãàëàãäàí õóðèìòëàãäàõûí çýðýãöýý õýäýí çóóí êì ãàçàð óñ, àãààð áîëîí í¿¿äëèéí àìüòäààð äàìæèí òàðõäàã àþóëòàé ãýäãèéã õýí õ¿íã¿é ìýääýã õýðíýý ýíý òàëûí õýðýã çºð÷èë åð òàñðàõã¿é áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Õàìãèéí ñ¿¿ëä ãýõýä, Çàìûí-¯¿ä-Óëààíáààòàðûí ÷èãëýëèéí à÷ààíû ãàëò òýðãýýð íèéñëýëä õèìèéí èõ õýìæýýíèé áîäèñ îðóóëæ èðñíèéã ÍÌÕÃ-ûí áàéöààã÷èä èëð¿óëñýí. Óã õèìèéí áîäèñ õèë, ãààëèàð ÿìàð ÷ ñààä òîòãîðã¿é îðæ èðñýí áºãººä èðýõ èðýõäýý Óëààíáààòàðò îðæ èð÷èõñýí áàéñàí íü á¿ð ãàéõìààð. Õèìèéí áîäèñûí ç¿é áóñ õýðýãëýýíýýñ áàéãàëü îð÷èí ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áîõèðäîæ, ¿¿íèé óëìààñ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººëºë ó÷ðàõ íü óëàì èõñýæ áàéíà. Ìàíàé óëñàä õèìèéí õîðò áîäèñûí àøèãëàëò, õàìãààëàëòûí áàéäàëä 1994 îíä ÿâóóëñàí óëñûí ¿çëýãèéí ä¿íãýýð 1300 îð÷èì ¿éëäâýð , àæ àõóéí íýãæèä 7300 òºðëèéí 3800 îð÷èì òîíí õèìèéí áîäèñ õýðýãëýãäýæ, òýäãýýðýýñ áàéãàëü îð÷èíä 50 ãàðóé òîíí õèìèéí áîäèñûí õàÿãäàë ãàð÷ áàéãààãààñ àãààðò 68, óñàíä 790, õºðñºíä 600 íýð òºðëèéí õèìèéí áîäèñ õàÿãäàæ áàéãààã òîãòîîæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñàä àëò îëáîðëîëò ýð÷èìòýé íýìýãäñýí, ÿëàíãóÿà 1991-2001 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä 17 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. Çàñãèéí Ãàçðûí 2007 îíû ìýäýýãýýð ªìíºãîâü, Ñýëýíãý, Äàðõàí-Óóë, Òºâ, Áàÿíõîíãîð, Õýíòèé, Óâñ, Õîâä çýðýã 8 àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò áàéðëàõ íèéò 120 àëòíû îðä ãàçàðò ìÿíãà ìÿíãàí õ¿í õóóëü áóñ àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ íèéò 53,2 ãà ãàçàð ìºíãºí óñ áîëîí öèàíèäààð áîõèðëîãäæýý. ¯¿íòýé õîëáîîòîé Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÝÌß áîëîí áóñàä ÿàìä, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäààñ çîõèõ àðãà õýìæýýã óäàà äàðààëëàí àâ÷ àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ÍÝÌÕ-èéí Îð÷íû ýð¿¿ë ìýíä ñóäëàëûí òºâººñ 2003-2004 îíä Òºâ, Ñýëýíãý, Äàðõàí-Óóë àéìãóóäàä õèéãäñýí "̺íãºí óñíû áîõèðäîëòûí ñóäàëãàà"-ààð õºðñíèé ìºíãºí óñíû äóíäàæ àãóóëàìæ çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ ºíäºð, 2008 îíä Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Õîíãîð ñóìàíä àæèëëàñàí îëîí óëñûí áîëîí äîòîîäûí øèíæýý÷äèéí áàãèéí ñóäàëãààãààð òóñ ñóìûí õàÿãäàë óñ áîëîí õºðñºíä áîîð, õðîì, õ¿íöýë, õàð òóãàëãà, êàäüìè çýðýã õ¿íä ìåòàëëóóä çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýíýýñ ºíäºð, 2008 îíä õèéãäñýí "Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð, Æàðãàëàíò ñóìäûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ìºíãºí óñíû ¿ç¿¿ëñýí íºëººëºë ñóäàëãàà"-ààð ýäãýýð ñóìûí õ¿í àì ìºíãºí óñíû íºëººëºëä ºðòñºí çýðýã ä¿ãíýëò ãàð÷ýý. Õèìèéí áîäèñûí çîõèñã¿é õýðýãëýýíä õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòàíä òºðºí ãàð÷ èðñýí íèíæà íàðûã áóðóóòãàõ õàíäëàãà áàéäàã. Òýä áóðóóòàé íü ¿íýí. Ãýõäýý òýä õèë ãààëèéã ñààäã¿é äàâààä, âàãîí âàãîíîîð õèìèéí áîäèñ îðóóëæ èðæ ÷àäàõ áèë ¿¿? Òýãýõýýð íèíæà íàð áîë áèäíèé ÿðüäãààð "áàãà ãàð" àæ. Õàðèí òîìîîõîí êîìïàíèóäàä õàìàã ó÷èð áàéãàà áîëîëòîé. 1995 îíä áàòëàãäàí ãàðñàí Õèìèéí õîðò áîäèñîîñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëèàð õèìèéí áîäèñûã ýêñïîðòëîõ, èìïîðòëîõ, ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, àøèãëàõ, óñòãàõ çºâøººðëèéã àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà íàð áîëîí ÷èãëýëèéí ÿàìä çýðýã îëãîæ, ò¿ð áîëîí áàéíãûí àæèëëàãààòàé 18 áîîìòîîð èìïîðòëîæ áàéñíààñ õóóëü áóñ èìïîðò, ýìõ çàìáàðààã¿é õýðýãëýý èõýñ÷ õÿíàëò òàâèõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàëä õ¿ð÷ áàéñàí. 2006 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí òóõàé õóóëèéí äàãóó õèìèéí áîäèñûã èìïîðòëîõ òóñãàé çºâøººðëèéã ÁÎÀÆß äàíãààð îëãîõ áîëñíîîñ ãàäíà Çàìûí-¯¿ä, Àëòàíáóëàã, Ñ¿õáààòàð, Áóÿíò-Óõàà ãýñýí 4 áîîìòîîð, ìºí "Ïåòðî÷àéíà Äàé÷èí Òàìñàã" ÕÕÊ Äîðíîä àéìãèéí Áàÿíõîøóó, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Áè÷èãò ãýñýí 2 áîîìòîîð øààðäëàãàòàé áîäèñîî îðóóëàõ áîëñîí þì. Ýíý øèéäâýð ãàðñíààð îëîí òîîíû ýðõ ìýäýëòí¿¿ä îëîí òîîíû áîîìòîîð äóðûí õèìèéí áîäèñûã îðóóëæ èðäýã ÿâäàëä ¿íäñýíäýý òàñëàí çîãñîîãäñîí áîëîâ÷ íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí õÿíàëòäàà àâ÷ ÷àäààã¿éã äýýðõ æèøýý õàðóóëñàí ãýõýä áîëíî. Õàðàà õÿíàëòààñ ãàäóóðõ îëîí çºð÷èëòýé ñ¿¿ëèéí ¿åä õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä õ¿÷òýé òýìöýæ áàéíà. Õÿíàëò øàëãàëòûã ÿâóóëëàà. Ò¿¿íèé ìºðººð áîõèðäñîí îëîí ãà òàëáàéã ñààðìàãæóóëæ, õ¿äðèéí òýýðìèéã õóðààæ, òîðãóóëü øèéòãýë îíîãäóóëæ èðñýí. Ìºí ººðèéí ãýñýí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæã¿é, áîõèð öýâýð óñíû òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîîã¿é 70 ãàðóé àðüñ, øèð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð 10 ãàðóé íýð òºðëèéí õèìèéí áîäèñûã èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýæ, áàéãàëü îð÷èí, àãààð óñ, õºðñèéã ìàø èõ õýìæýýãýýð áîõèðäóóëæ áàéñíûã ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîí àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí òîîã 40 õ¿ðòýë áóóðóóëñàí áàéäàã þì. Áàéãàëü ýýæýý õèìèéí õîðò áîäèñûí íºëººíººñ àâðàí õàìãààëàõ ¿éëñýä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õóâü îðîëöîî ýíä áàéãààã õýëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý íü "íèðãýñýí õîéíî íü õàøãèðàâ" ãýäýãòýé àäèë áîëîîä áàéãàà þì. Àíõíààñàà áèä õýðýãòýé øààðäëàãàòàé, çºâõºí õóóëü ä¿ðìýýð áàòàëãààæñàí áîäèñûã õèëýýðýý íýâòð¿¿ëäýã áîë ÿàëàà ãýæ õºðñ øîðîîãîî áîõèðäóóë÷èõààä, àí àìüòíàà õîðäóóë÷èõààä, õ¿í àðä íü óóõ óñã¿é, ãèøãýõ ãàçàðã¿é áîë÷èõîîä ñóóæ áàéõ áèëýý. Òèéìýýñ õèìèéí áîäèñûí ç¿é áóñ õýðýãëýýòýé òýìöýõ áóñ õàðèí õóóëü áóñààð õèë "çºð÷äºã" ÿâäëûã áîîìèëîõ íü õàìãèéí ñîíãîäîã àðãà áàéíà áóñ óó.

Õàà ÷ þì îðõèãäñîí õ¿íñíèé ýðõ

Ìîíãîë÷óóä õ¿íèé ýðõ õýìýýõ îéëãîëòîä ñîíãîõ ñîíãîãäîõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, àìüä ÿâàõ, ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ãýñýí õýäõýí óõàãäàõóóíûã õàìðóóëæ, áóñäûã íü îðõèãäóóëæ èðñýí þì áîëîâ óó. Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò èéíõ¿¿ õÿçãààðëàãäàæ, äýýðõ óõàãäàõóóíààñ ÷ äóòààõã¿é ýðõ¿¿ä òýð á¿ð ìàíàé íèéãýìä õºíäºãäºõã¿é áàéãààã áèäíèé àìüäðàë õýò óëñòºðæäºãòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëìîîð ñàíàãäàíà. Ìàíàéõíû ¿ëãýðëýõ äóðòàé Àìåðèê, áàðóóíû îðíû èðãýäèéí òîëãîéä õàðèí ÷ óëñòºðæèõ áèø òîãòâîðòîé àìüäðàõ ãýñýí îéëãîëò äàâàìãàéëäàã ãýõýä áîëíî. Òèéìýýñ òýä ººðòºº áîëîí ¿ð óäàìäàà íºëººëºõ¿éö õîðòîé õ¿íñ èä÷èõýýä, ÷èéã òàòäàã ãóòàë ºìñ÷èõººä, õ¿¿õäýäýý äýëõèéí çàõ çýýëýýñ øàõàãäñàí òîãëîîìîîð òîãëóóë÷èõààä òºâ òàëáàéäàà õýí íýãíèéã îãöîð ãýýä ñóóæ áàéäàãã¿é áèç. Òýãæ ñóóõûí ÷ õýðýã àëãà. Òýæýýëëýã, ÷àíàðòàé, àþóëã¿é õîîë óíäààð õàíãàãäàõ, ñî¸ë óëàìæëàëäàà íèéöñýí õ¿íñýý õýðýãëýõ, õîîë õ¿íñ õóäàëäàí àâàõ ÷àäàâõèòàé áàéõ çýðýã ýðõýý ýäýëñýí øèã ýäëýæ, õàíãàãäñàí øèã õàíãàãääàã òýäýíä áèäíèé ýíý õèéðõýë óòãàã¿é ñàíàãäàæ áàéæ ìýäýõ. ßàãààä ãýâýë, ñîíãîõ ñîíãîãäîõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõýýñýý äóòààõã¿é ýðõýý îðõèãäóóë÷èõñàí áîëîõîîð òýð. Ãýõäýý ýíý ìýò îëíûã ýñ äóðäààä õ¿íñíèé ýðõèéí çºð÷ëèéí òàëààð öººí ¿ã õýëüå. Õ¿éòýí ñýð¿¿í óóð àìüñãàëûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí õîíîãò àâàõ èë÷ëýãèéí õýìæýýã 2700 êèëîêàëîðèîð òîãòîîñîí áàéäàã ÷ àéë ºðõèéí äèéëýíõ íü ýíý èë÷ëýãòýý õ¿ðñýí õîîë õ¿íñ õýðýãëýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ñóóðèí ãàçðûí àéëóóä öàëèí áîëîí îëîõ îðëîãîî õ¿íñíèé äýëã¿¿ðò áàðüöààëæ õîíîãèéí õîîëîî çàëãóóëäàã æèøèã òîãòñîí. պ人ä àìüäðàãñàä õàðèí àðèëæààíû áàíêинд õýä ãóðâàí ìàëàà òàâüæ, ºðèéí ñ¿ëæýýíä íýãä÷èõýýä áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã 108 ìÿíãàí òºãðºã áàéõààð òîãòîîñîí íü õ¿íñíèé ýðõèéí õýðýãæèëòýä íºëººëæ áóé. ªíººäºð 108 ìÿíãàí òºãðºãººð äºðâºí àì òýæýýæ áóé õ¿í îëîí. Ýìçýã á¿ëãèéí èðãýä, òýäíèé ãýð á¿ë ºäºðò öººí óäàà õîîëëîæ, ãîëëîí 2-3 íýð òºðëèéí èë÷ëýã ìóóòàé õ¿íñèéã óäààí õóãàöààãààð õýðýãëýõ íü õîîë òýæýýëèéí íààä çàõûí õýðýãöýýãýý õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Èéì íºõöºëä õ¿íñýý õóäàëäàí àâàõ ÷àäàâõòàé áàéõ òóõàéä ñàíàõûí ÷ õýðýãã¿é þì. Òýãýõýýð õ¿í àìûí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõ ñóë áàéñíààð õîîë õ¿íñýýð äàìæóóëàí àâäàã çàðèì àìèí äýì, ýðäýñ áîäèñûã ìºí ë àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã. ßëàíãóÿà, àìèí äýì, àìèí õ¿÷èë, ýðäýñ áîäèñûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ, ºíäºã, çàãàñ çýðãèéã áàðàã õýðýãëýæ ÷àäàõã¿é áàéãààã îëîí õ¿í õ¿ëýýí çºâøººðºõ áèç ýý. Íèéò õ¿í àìûí 36,2 õóâèéí ÿäóóðàë ñ¿¿ëèéí 10 æèë õàäãàëàãäàæ, 2006 îíîîñ õîéø õîòûí ÿäóó èðãýä îðëîãûíõîî 46 õóâèéã, õºäºº îðîí íóòãèéí ÿäóó èðãýä îðëîãûíõîî 58 õóâèéã õîîë õ¿íñýíäýý çàðöóóëæ áàéãàà õýðíýý óíä öàéíààñ àâàõ èë÷ëýãýý õàíãàëòòàé àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì. Àæèëã¿é áàéãàà èðãýä, ìàë÷èä ãàð äýýðýý áýëýí ìºí㺠áàéõã¿éãýýñ õàëàìæ, òýòãýâýð, èðãýíèé ¿íýìëýõýý õóâü õ¿í áîëîí áàðüöààëàí çýýëä¿¿ëýõ ãàçàð áàðüöààëàõ, ýìýãòýé÷¿¿ä íü ýýìýã ç¿¿ëò, ãýðèéí òàâèëãà, õºðãºã÷, óãààëãûí ìàøèí, õèâñ õèâñýíöýðýý òàâüæ, ºðõèéí õ¿íñýý çàëãóóëàõ ÿâäàë ìàíàé íèéãýìä íèéòëýã áîëñîí. ̺í ìîíãîë õ¿í áàéãàëü öàã àãààðûí îíöëîãòîî òîõèðñîí, óëàìæëàëò õ¿íñýý õýðýãëýõ ýðõ çºð÷èãäºæ áàéíà. Ìàë÷èí, òàðèàëàí÷èä ººðñ人 ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ, àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ õàíãàãäàõã¿é áàéñààð. Òýä á¿òýýãäýõ¿¿íýý õýðýãëýã÷äýä øóóä õ¿ðãýõ òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é. Ñ¿¿ ãýõýä, õºäººä èë¿¿äýë á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ¿íýã¿éäýæ áàéõàä ñóóðèí ãàçàð îëäîæ ºãºõã¿é íàíäèí ýðäýíý áîë÷èõ æèøýýíèé. Ýíýõ¿¿ îðîí çàéã ñàéíààð õýëâýë íºõºæ, ìóóãààð öîëîëâîë øóëæ àìüäàð÷ áóé óëñ áîë ÷åíæ¿¿ä. ×åíæèéí àðìè ºñ÷ ºíäèéõèéí õýðýýð ¿éëäâýðëýã÷-õýðýãëýã÷ õî¸ð õî¸óëàà õîõèðñîîð áàéãààã õàà õààíàà ìýääýã áîëîâ÷ ººð÷ëºãäºæ øèíý÷ëýãäñýí ç¿éë õàðàãäàõã¿é áàéíà. Îðîí íóòàãò ºðõèéí àæ àõóé õºãæèõã¿é, õºãæñºí ÷ òîìðîõã¿é áàéãààãààñ òýä õºãæèæ áàñ ÿäóóðëààñ ãàðäàãã¿é òîéðîã ¿ðãýëæèëñýýð. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ¿éë ÿâö õÿíàëòã¿é ºðíºñíººð òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä èõ õýìæýýíèé ãàçàð ýçýìøèí, ºðõèéí àæ àõóé ýðõëýã÷äýä ãàçàð ò¿ðýýñë¿¿ëýõ áîëñîí íü òýäíèé àøèã îðëîãîä íºëººëñºí. ̺í óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ìàëûí áýë÷ýýð, óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã õîìñäóóëæ, ìàë÷èí ºðõèéí àæ àõóéãàà õºãæ¿¿ëýí, ÿäóóðëààс ãàðàõàä íü ñààä áîëæ, óëìààð óëàìæëàëò àìüæèðãààíû àðãà çàìàà îðõèí õîò ðóó í¿¿õýä õ¿ðãýæ áàéíà. ÕÕÀÀ-í ñàëáàð 2009 îíû ýöñèéí áàéäëààð, 114,2 ñàÿ äîëëàðûí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëñíýýñ 70,2 õóâü íü áóöàëòã¿é òóñëàìæ áàéæýý. Çýýë òóñëàìæèéí öóâàà õ¿íñíèé ãîëëîõ ñàëáàðò èéí õºâºðñººð áàéõàä íèéò õ¿í àìûí 60 øàõàì õóâèéã ýçýëæ áàéãàà ýìçýã á¿ëýã, íýí ÿäóó èðãýä, ìàë÷èí ºðõ¿¿ä õ¿íñíèé õîìñäîëä óëàì ºðòºæ, ¿íäýñíèé ¿éëäâýð¿¿ä äîòîîäûí õýðýãöýýãýý á¿ðýí õàíãàõóéö õýìæýýíä õ¿ð÷ àæèëëàõã¿é áàéãààã þóòàé õîëáîæ îéëãîõ ¸ñòîé áîë. Àþóëã¿é õ¿íñýýð õàíãàãäàõ ýðõèéí òóõàé ìàíàéõàí õèë õÿçãààð íýýñýí öàãààñ ýõëýí ÿðüñàí. Íýã ¿åý áîäâîë, øàâüæòàé áóäàà, ºòòýé àëèì, ÿñíû ãóðèëûí òóõàé äóðäàãäàõ íü öººðñºí ÷ áàéäàë õýâèéí ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é ë áàéíà. Àþóëã¿é õ¿íñ õýðýãëýõ òóõàéä, ãàäíààñ ë àþóëûí õàðàíãà äýëääýã ãýõ ìýòýýð îéëãîõ ºðººñãºë þì. Ìàë ñ¿ðýã, ìàë ýìíýëýã õóâüä î÷ñîíîîð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã òàðèëãà õàíãàëòã¿é, ò¿¿íýýñ óëáààëæ ìàëààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã áðóöåëë¸ç, ñ¿ðüåý, ÿì, ëåéêîç çýðýã ºâ÷íèéã õàçààðëàæ ÷àäàõã¿é, ÿìàðòàà æèë á¿ðèéí çóí, íàìàð áðóöåëë¸çòîé ñ¿¿íèé ñýðýìæë¿¿ëýã õýâëýë ìýäýýëëýýð òàñðàõã¿é öàöàãäàæ áàéõ âý. Òîìîîõîí á¿ñ íóòàãò õèìèéí õîðò áîäèñûí õóóëü áóñ õýðýãëýýíèé õîð õºíººë ¿ðãýëæèëæ, ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íñíèé íîãîîíû óðãàöàä íºëººëæ áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëò ñóë áàéãààãààñ ÷àíàð àëäàãäàæ, íèéò õ¿í àìûí äóíä õîîë áîëîâñðóóëàõ òîãòîëöîîíû ºâ÷ëºë íýìýãäýæ, íàñ áàðàëòûí òîäîðõîé øàëòãààí áîëæ áàéíà. Æèëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé äèéëýíõ õóâèéã èìïîðòîîð õàíãàæ, ò¿¿íèé 40 ãàðóé õóâèéã ã¿íèé áîëîí ãààëèéí øèíæèëãýýíä õàìðóóëäàã ãýñýí ñòàòèñòèê ñîíñîæ áàéñàí ñàíàãäàíà. Àþóëã¿é õ¿íñýýð õàíãàãäàõ òàë äýýð äàí õÿíàëò, øèíæèëãýýíýýñ ãàäíà ¿çëýã øàëãàëòûí òîãòîëöîî, òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäàë, çàðèì òîõèîëäîëä òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éã¿é àâèð, ìýäëýã ìýðãýæëèéí äóòàãäàëòàé áàéäàë, àâëèãà çýðýã îëîí àñóóäàë íºëººëæ áóé. ÓÌÕÃ-ûí õ¿íñíèé õÿíàëò, øèíæèëãýýíä 97451 äýýæèíä 238073 ¿ç¿¿ëýëò øèíæèëñíèé 17, õ¿íñíèé ò¿¿õèé ýäèéí 463 äýýæèéí 39 õóâü íü òóñ òóñ áîõèðäîëòîé ãàð÷ýý. ̺í õ¿íñíèé íÿí ñóäëàëûí øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàí íèéò 70926 äýýæèéí 9.6 õóâü íü íÿíãèéí áîõèðäîëòîé, õèìèéí øèíæèëãýýãýýð 4.0 õóâü íü õîðòîé, 10 õóâü íü õ¿íä ìåòàëëûí áîõèðäîëòîé ãàðñàí àæ. Ýíý ìýòýýð ýðãýö¿¿ëæ áîäâîë õ¿í àìàà ÷àíàðòàé õîîë òýæýýëýýð õàíãàõ, òýãýõèéí òóëä ºðõèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, àæëûí áàéðûã îëíîîð áèé áîëãîõ, õóâèéí õýâøëèéã äýìæñýí öîãö áîäëîãûã ÿâóóëàõ ãýýä íýãýýñ íºãººä óëáààòàé îëîí àñóóäàë ñºõºãäºõ íü. Òèéìýýñ õ¿íýý äýýäýëñýí àðä÷èëñàí íèéãýìä õ¿íñ òîéðñîí àñóóäëûã õºíäºõã¿éãýýð áèä õààøàà ÷ ÿàõ áèëýý äýý.

Àæèëäàà ÿâàõ çàì

Ãýðòýý õàðèõ çàì àæèëäàà ÿâàõ çàìààñ òýñ ººð ãýæ áè íýãýíòýý áè÷æýý. Èíãýæ õýëñýí íü ãýðòýý õàðèõ çàì àæèëäàà ÿâàõ çàìààñ ìóóõàé ãýñýí ¿ã áèø áèëýý. Õàðèõ çàìäàà òºëºâëºæ, èðýõ çàìäàà òºëºâñíºº õèéäýã ë ãýæ õýëýõ ãýñýí õýðýã. Ãàíöõàí ìºðººäëèéí çàì áàéäàã áîë þóòàé óòãàã¿é âý? Òºëºâ뺺ä ë, òºëºâëºñºí íóðààä ë, áóöàæ òºëºâ뺺ä ë áàéõ ãýæ ¿¿. Õîðâîî èðýõ î÷èõ, ÿâàõ áóöàõ, õ¿ðýõ õàðèõ çàìòàé áàéäàã íü ÿìàð èõ çîë âý? Òºëºâëºñíºº àæèë áîëгоäîã õî¸ð äàõü çàì-ìèíèé àæèëäàà õ¿ðýõ çàì. Òîâ÷äîî áîë, áàäðàíãóéí çàì. Áàäðàíãóéí çàìä àæèë ºðíºæ, òàðõè àæèëëàæ, îëîíòîé õàìòàð÷, á¿òýýí áîñãîæ, íèéãìèéã öîãöëîîæ, áóñäûã õ¿íäýëæ áóñäààð õ¿íäë¿¿ëíý ãýæ áîäîõîîð ýíý çàìààð îëîí óäàà èðæ î÷èæ áàéìààð. Àæèëäàà ÿâàõ çàì îëîí áàéâàë ãýðòýý õàðèõ çàì îëîí áîëìóé, îëîí áàéõ àìüäðàë áàäàðìîé.